MSEN 001

Wojciech Łukaszewski - Pieśni, 2009

Kompozytor: Wojciech Łukaszewski

O PIEŚNIACH WOJCIECHA ŁUKASZEWSKIEGO

Wojciech Łukaszewski, mimo przedwczesnej śmierci, pozostawił po sobie bogaty dorobek kompozytorski, obejmujący dzieła zarówno instrumentalne (wśród nich m.in. orkiestrowe Epizody, Confessioni, Musica per archi, Utwór na kwartet smyczkowy, Suita w dawnym stylu na kwintet dęty, utwory na instrumenty solowe), jak również kompozycje chóralne a cappella i wokalno-instrumentalne o zróżnicowanej obsadzie. Utwory z tekstem poetyckim odgrywały w ciągu całego życia kompozytora istotną rolę. Poprzez tekst mógł się wypowiedzieć najpełniej. W jednym z wywiadów wyznał: „Interesuje mnie głównie muzyka kameralna, nastrojowa. Ten kli­mat odpowiada mi najbardziej. Jest delikatny i intymny. Można się także wypowiedzieć i po­przez teksty poetyckie. Może dlatego tak lubię komponować do tekstów lirycznych” [J. Karkoszka, Poezja dźwięków, „Trybuna Robotnicza” nr 82 / 1976]. Łukaszewski sięgał najchętniej po teksty polskich poetów – m.in. Baczyńskiego, Broniewskiego, Cichli-Czarniawskiej, Gałczyńskiego, Iwaszkiewicza, Jastruna, Konopnickiej, Przybosia, Staffa, Tetmajera, Wyspiańskiego, z rzadka po teksty łacińskie – Katullusa i Galla Anonima oraz francuskie – Pontusa de Tyard i hiszpańskie – Federica Garcia-Lorki (w polskim i francuskim przekładzie). W kilku utworach kompozytor wykorzystał słowa ludowe (opracowania polskich pieśni ludowych).

Od inspiracji poezją rozpoczęła się także przygoda Wojciecha Łukaszewskiego z kompozycją. Pierwsze zachowane utwory to właśnie pieśni, pisane w latach 1957-60 do słów poetów młodopolskich: Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Leopolda Staffa, Stanisława Wyspiańskiego: Jakżeż ja się uspokoję, Z preludiów (W wieczorną ciszę z daleka słyszę), Smutną jest dusza moja, Jesień wspomnienia tka młodości. Wszystkie powstały przed podjęciem studiów kompozytorskich. Przeglądając zbiór pieśni Mieczysława Karłowicza łatwo odnaleźć można pieśni o tych samych tytułach i słowach. Partia fortepianu wyróżnia się w młodzieńczych pieśniach Łukaszewskiego bogatą fakturą i pełni istotną rolę kolorystyczną. Prawdopodobnie w tym czasie Wojciech Łukaszewski opracował na głos i fortepian trzy pieśni ludowe: Te żywieckie pola z Żywieckiego oraz dwie melodie podhalańskie – Ej, sama jo se, sama i Po górak, po lasak śniezek polatuje. Opracował także na głos i fortepian trzy polskie kolędy: Śliczna Panienka, Mizerna cicha i Oj maluśki, pozostawione w szkicach i ukończone wiele lat później przez starszego syna kompozytora, Pawła Łukaszewskiego. Są to utwory twórczo opracowane, z ciekawym pod względem harmonicznym towarzyszeniem fortepianu. Jedyna pieśń do niemieckiego tekstu – Kranke Rose prawdopodobnie też powstała w latach 1957-61, gdyż jej szata dźwiękowa zbliża się do wspomnianych wczesnych pieśni. Autora tekstu tej pieśni nie udało się ustalić.

Młodzieńcze pieśni Wojciecha Łukaszewskiego cechuje liryzm, spokój, smutek. Utrzymują się one pod względem brzmienia w rozszerzonej tonalności, zaś pod względem charakteru w nostalgicznym klimacie, są pełne prostoty. Zdradzają nie tylko talent ich twórcy, ale także umiejętność ilustrowania tekstu muzyką, stworzenia niepowtarzalnego nastroju. Ta cecha jest charakterystyczna dla muzyki Wojciecha Łukaszewskiego. Można ją dostrzec także w późniejszych pieśniach, napisanych w okresie studiów kompozytorskich u Tadeusza Szeligowskiego Trzech pieśniach na sopran i fortepian do słów Juliana Przybosia (1962), dedykowanych żonie kompozytora – Marii Łukaszewskiej. Cykl, składający się z pieśni o tytułach: Wieczór, Chwila, Deszcz, utrzymany jest w kontemplacyjnym nastroju. Trzy pieśni są inne niż młodzieńcze, „młodopolskie” pieśni, lecz wykazują z nimi cechy wspólne. Mimo różnic w stylu i fakturze łączy je liryzm. W pieśniach do słów J. Przybosia można odnaleźć zarysy indywidualnego stylu kompozytora: nastrój ciszy, oczekiwania, zamyślenia – charakterystyczne dla jego następnych utworów. Pod względem brzmieniowym muzyka Trzech pieśni utrzymuje się w konwencji ekspresjonistycznej. Cechami charakterystycznymi dzieła są: aforystyczność wypowiedzi, rozbudowana technika interwalistyczna, atonalność, polimetria i polirytmia. Cechy te nie przesłaniają jednak prezentacji tekstu poetyckiego. Przeciwnie, warstwa dźwiękowa jest w tych pieśniach całkowicie podporządkowana prozodii tekstu.

Niezwykle ekspresyjna Noc na morzu na mezzosopran i fortepian do słów Henryka Piotrowskiego powstała w 1965 roku. Po teksty tego poety Wojciech Łukaszewski sięgał dwukrotnie, wcześniej w pieśni chóralnej Nazywam Ciebie morze, za którą w 1965 r. otrzymał I nagrodę na Konkursie Kompozytorskim na utwór o tematyce Ziemi Koszalińskiej. Klimat Nocy na morzu wyrasta z Trzech pieśni do słów J. Przybosia, lecz partia fortepianu staje się tu równoprawna, a w niektórych miejscach może nawet ważniejsza, sugestywnie podkreślająca nastrój zawarty w tekście.

Podczas studiów u Nadii Boulanger Wojciech Łukaszewski skomponował do francuskiego wiersza Pontusa de Tyard (1521-1605) pieśń na flet i mezzosopran – Trois fragments poetiques d’apres Pontus de Tyard (1966). Trzy lata później, w 1969 roku, ponownie sięgnął po ten sam tekst, pisząc całkowicie nowe dzieło na sopran i orkiestrę – Trois épisodes funèbres. Druga połowa lat sześćdziesiątych to także czas powstania cyklu Pieśni Księżyca na mezzosopran, głos recytujący i dziewięć instrumentów, napisanych do wierszy Federico Garcia-Lorki. Skomponowane w 1971 r. Listopady na głos i fortepian do słów Władysława Broniewskiego są utworem o lżejszym, bardziej pogodnym (mimo jesiennego nastroju tekstu) klimacie. W tym samym roku Łukaszewski skomponował również Nike – rapsod na chór mieszany a cappella.

Specyficzny klimat pieśni Wojciecha Łukaszewskiego ujawnia się już w młodzieńczych utworach. Jest to nie­zwykły spokój i liryzm, nastrój ciszy, tęsknoty, oczekiwania, kontem­placji, zadumy, pojawiający się we wszystkich późniejszych pieśniach Łukaszewskiego. Często spoty­kamy także fragmenty wyrażające niepokój bądź dramatyzm. Ten nastrój wynika z pewnością z tekstów, które kompozytor brał na warsztat. Uderza w nich, przewijający się we wszystkich pieśniach, motyw smutku, oczekiwania, jesieni, śmierci – począwszy od pierwszych prób kompozytorskich, aż po utwory ostatnie. W podobnym tonie utrzymany jest także cykl Trzech pieśni na sopran i fortepian (1975) do słów Elżbiety Cichli-Czarniawskiej, znanej w środowisku częstochowskim i lubelskim poetki i pisarki. Wykorzystane w pieśniach wiersze pochodzą ze zbioru Wielkie małe głody (Warszawa 1968). W utworach tych kompozytor operuje oszczędnymi środkami wyrazowymi i warsztatowymi, lecz dobrze podkreślającymi klimat emocjonalny warstwy słownej. Cykl składa się z trzech pieśni o tytułach: Różowo kwitnie skrzydełko powietrza, Chwila gdy pod wybuchem ręki, Wyśpiewają ciemność jałowce. Muzyka podporządkowuje się w pieśniach tekstowi, a także współtworzy i dookreśla nastrój poezji. W tym samym czasie powstała także pieśń Tak małomównej nie było jesieni, napisana do słów częstochowskiego poety Tadeusza Biskupa, zbliżona pod względem tematyki do młodzieńczych pieśni, zaś muzycznie nawiązująca do Trzech pieśni do słów E. Cichli-Czarniawskiej.

Dorobek pieśniarski Wojciecha Łukaszewskiego zamyka cykl Siedmiu piosenek dla dzieci na głos i fortepian (1977). Pisane były one na potrzeby szkoły muzycznej, której kompozytor był dyrektorem i wielokrotnie przez młodzież tej szkoły wykonywane. Warstwę słowną tworzą wiersze pisane dla dzieci przez: Janinę Porazińską, Andrzeja Nowickiego, Danutę Gellnerową i Halinę Szayerową – opublikowane na łamach adresowanego do młodych czytelników czasopisma „Świerszczyk”. Na cykl składają się następujące piosenki: Choinka, Przyszła do nas zima biała, Księżyc nad jeziorem, Jak to było z chodakiem, Niegrzeczne chmurki, Klon, Wy dorośli. W całym cyklu zwraca uwagę prostota, a jednocześnie wyrafinowana i niebanalna melodyka, wdzięk i pogodny nastrój. W tym czasie Wojciech Łukaszewski napisał także Balladę o polskim dziecku do słów Zbigniewa Jerzyny. Planował cykl pieśni do słów Haliny Poświatowskiej, lecz twórcze plany udaremniła śmierć (1978). Pozostały jedynie szkice.

Marcin Tadeusz Łukaszewski

Wróć